Μάθημα 3o: Η Αρχαιολογία του Μεταμοντέρνου / Οι καταστασιακοί και η πόλη

Πώς επιστρέφουμε στο παρελθόν, όταν αυτό είναι από πολύ κοντά έως πολύ μακρυά μας; To τρίτο μάθημα ξεκίνησε με ένα απόσπασμα από την Κοιλιά του Αρχιτέκτονα (Τhe Belly of an Architect, 1987), μία ταινία-πραγματεία του μεταμοντέρνου σε σκηνοθεσία του Peter Greenaway και μουσική του Wim Mertens. Αφηγούμενη την ιστορία ενός Αμερικανού αρχιτέκτονα που προσπαθεί να επιστρέψει στο παρελθόν μέσα από ένα ταξίδι στην Ευρώπη του ’90, H Koιλιά του Αρχιτέκτονα διηγείται μία αφήγηση του πώς η προσπάθεια επιστροφής στο παρελθόν μπορεί να είναι γοητευτική όσο και επικίνδυνη, δημιουργική όσο και μάταιη.

Η επιστροφή αυτή, ωστόσο από μία περισσότερο κριτική σκοπιά, συζητήθηκε με αφορμή τις σύγχρονες πόλεις της δεκαετίας του 60. Τί κάνει τους κατοίκους των σύγχρονων πόλεων να δυσανασχετούν με την “ιδανική πόλη” του Bauhaus; Τί κάνει καθιστά αυτήν την πόλη μή ιδανική; Η απάντηση της μεταμοντέρνας σκέψης στο παραπάνω ερώτημα προκύπτει μέσα από την ανάπτυξη της αστικής κοινωνιολογίας και τον προβληματισμό για το πώς η πόλη μπορεί να κατοικηθεί μέσα από τη διεκδίκηση του δικαιώματος των πολιτών της σε αυτή, δικαιώματος που υπερβαίνει τις στρατηγικές των πολεοδόμων και τις χαράξεις των αρχιτεκτόνων. Ο παραπάνω προβληματισμός, με κύριο εκφραστή του τον Henri Lefebvre και το Δικαίωμα στην Πόλη (Le Droit à la ville) το 1968, συμπίπτει με μία σειρά πολιτικών, κοινωνικών και σεξουαλικών επαναστάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Το δέντρο της αμφισβήτησης ανθίζει στο Παρίσι, εναντιωνόμενο σε κάθε είδους ορθοδοξία και ενσωματώνοντας την ουτοπία μέσα στην ίδια την πόλη. Η πόλη και το περιεχόμενό της, οι λέξεις και τα πράγματα που την περιγράφουν και την αποτελούν εξετάζονται με αναφορές στην κοινωνιολογία, την πολιτική, την ψυχανάλυση και την σημειολογία.

Η ανατροπή της μοντέρνας και ταυτόχρονα παρωχημένης, “ιδανικής” και ταυτόχρονα καταπιεστικής πόλης μέσα από τους προβληματισμούς των αρχιτεκτόνων πραγματοποιείται στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου το 1972 ο Charles Jencks αναγνωρίζει το θάνατο του μοντέρνου στα συντρίμια του ανατιναγμένου -μετά από μία μακρά περίοδο υποβάθμισης και εγκατάλειψης- συγκροτήματος Pruitt-Igoe. Για τον Jencks, η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα μέσο για να διεκδικήσουμε την ταυτότητά μας, να επαναδιατυπώσουμε την ιστορία και να ανακατασκευάσουμε τους μύθους που αυτή μας δίδαξε, κατασκευάζοντας τη δική μας, μεταμοντέρνα γλώσσα.

Jean Baudrillard, Michel Foucault, Guy Debord: Τρεις εμπνευστές της αμφισβήτησης της δεκαετίας του ’60.

Charles Jencks, *The Language of Post-modern Architecture*, 1977

Στο δεύτερο μέρος του μαθήματος, η συζήτηση για την αμφισβήτηση της ορθοδοξίας του μοντέρνου συνεχίστηκε μέσα από μία εκτενή αναφορά στο κίνημα των καταστασιακών και την επιρροή του αφενός στα πολλαπλά επίπεδα της πόλης και αφετέρου σε μία γενιά αρχιτεκτόνων που έθεσαν με νέους, ριζοσπαστικούς όρους τη σχέση ανθρώπου και αστικού περιβάλλοντος. Με την έκδοση και διάδοση της Κοινωνίας του Θεάματος (La Société du spectacle ) to 1967, βιβλίο στο οποίο ο Guy Debord επιτίθεται στην επικράτηση του θεάματος, της διαφήμισης και της κατανάλωσης στο πλαίσιο της μετα-νεωτερικής μαζικής κουλούρας, μία νέα γενιά αμφισβητιών αρχιτεκτόνων έρχεται να μιλήσει για μία νέα αστική γεωγραφία και μία σειρά από νέες αστικές συνθήκες. Aρχιτέκτονες όπως ο Cedric Price, o Ron Herron, ο Yona Friedman, ή oμάδες αρχιτεκτόνων όπως οι Archigram, oι Αrchizoom και oι Superstudio έρχονται να εισάγουν στις πόλης την έννοια της ουτοπίας, μίας ουτοπίας που παράγει σύνθετες μορφές βασιζόμενη στην επικράτηση της εξαίρεσης και στην αναίρεση των ορθολογικών νεωτερικών στεγανών.

6_3-7 — Guy Debord, *H Κοινωνία του Θεάματος* (*La Societe du Spectacle*), 1967

6_3-39 — Η ουτοπία μέσα από τα κολλάζ των Superstudio.

Το τρίτο μέρος του μαθήματος εστίασε σε δύο μεταμοντέρνες αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις διαφορετικής κλίμακας, την Piazza d’Italia στη Νέα Ορλεάνη του -συχνά αμφιλεγόμενου- Charles Moore και την κατοικία που σχεδίασε ο Robert Venturi για τη μητέρα του, Vanna Venturi, στο Chestnut Hill της Pennsylvania. Στα δύο αυτά έργα βλέπουμε τους δύο μεταμοντέρνους αρχιτέκτονες να διατυπώνουν νέα λεξιλόγια έκφρασης βασισμένα σε ένα κράμα εντυπωμένων εικόνων, μορφολογικών στοιχείων, -λιγότερο ή περισσότερο φαντασιακών- αρχετύπων και συνηθισμένων υλικοτεχνικών μεθόδων. Το αποτέλεσμα των μεταμοντέρνων αυτών συνθέσεων έχει στόχο είτε να να ανατρέψει τη δεδομένη αντίληψη για ένα βασικό είδος κτηρίου όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στη συλλογική συνείδηση, είτε να επαναδιατυπώσει -και ίσως ειρωνευτεί- τους μύθους που κουβαλά και φέρνει στο σήμερα η ιστορία.