To πέμπτο μάθημα απομακρύνθηκε από τη σύγχρονη εποχή της αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη και την Αμερική, ρίχνοντας μία διεξοδική ματιά του πώς αυτή προσαρμόστηκε, εκφράστηκε, ή έλαβε μία ολότελα διαφορετική μορφή σε αναπτυσσόμενες κοινωνίες, όπως αυτές της Αφρικής και τις λιγότερο αναπτυγμένες πολιτείες των ΗΠΑ. Το μάθημα ξεκίνησε με την αναφορά στη σχέση του γραφείου Δοξιάδη με την Αφρική και συγκεκριμένα την ανάπτυξη εκτεταμένων πολεοδομικών projects, τη μετάβαση τον πόλεων από αγροτικές σε αστικές και τον εκμοντερνισμό που επιβλήθηκε μέσα από αυτή, αλλά και εναλλακτικές, βιώσιμες προτάσεις κατοίκησης που αναπτύχθηκαν βελτιώνοντας τις συνθήκες ζωής των κατοίκων.
H Aφρική στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των αρχιτεκτονικών εκδόσεων κατά τη δεκαετία του ’70.James Cubitt, School of Engineering at KNUST (Kwame Nkrumah University of Science and Technology), Kumasi (Ghana), 1956Samuel Mockbee: RURAL STUDIO, Auburn University, Alabama
Το δεύτερο μέρος του μαθήματος, στο οποίο το λόγο πήρε η Μαρία Πάντα, υποψήφια διδάκτορας του πανεπιστημίου του Canterbury με σημαντική εργασιακή εμπειρία στην ανάπτυξη οικιστικών project στην Αφρική, εστίασε στην ανάπτυξη αειφόρων στρατηγικών και μορφών κατοίκησης. Στα projects που παρουσιάστηκαν, είδαμε πώς ο ενεργειακός σχεδιασμός, οι παραδοσιακές τεχνικές, η οικονομία της κατασκευής, η προσαρμογή στις τοπικές συνθήκες και ο σχεδιασμός υποδομών μπορούν να λειτουργήσουν μέσα σε ένα πλαίσιο διαλόγου των αρχιτεκτόνων με τις τοπικές αρχές και τους κατοίκους, και με ποιούς όρους πραγματοποιείται αυτή η συνεργασία.
Τα τοπικά υλικά ως βασικός παράγοντας της βιωσιμότητας της δόμησηςPrototype κατοικίας σε οικισμό
To πρώτο μέρος του τέταρτου μαθήματος ανέλυσε τη μεταμοντέρνα σκέψη όπως αυτή αναπτύχθηκε μακρυά από την Αμερική του Venturi, του Jencks και του Graves, αλλά κοντά στην αρχαία Ρώμη, για την ακρίβεια στη Ρώμη της δεκαετίας του ’70. Το 1966, με την Αρχιτεκτονική της Πόλης ο Aldo Rossi θέτει στο τραπέζι του χειρουργείου την πόλη όπως αυτή σχεδιάζεται, επανασχεδιάζεται και εξελίσσεται μέσα από τη διαστρωμάτωση των αιώνων. Με παράδειγμα τη Ρώμη της εποχής του, ο Rossi εξετάζει την πόλη ως μία επαλληλία επιπέδων, μία παράθεση γεγονότων (fatti) τα οποία ορίζουν μία ταυτοποιήσιμη πραγματικότητα, μία συνθήκη που αλλάζει συνέχεια, αργά και σταθερά. Η πόλη για τον Rossi είναι ένας υποδοχέας νοημάτων, ένα δοκίμιο που μιλά με γεωμετρικά στερεά, χρώματα, γεωγραφικά δεδομένα, κοινωνικές δομές, ένα δοκίμιο που κατοικεί στο φαντασιακό μας, παράγοντας μορφές που ακολουθούνται από, αντί να ακολουθούν, τις λειτουργίες που στεγάζει η αρχιτεκτονική.
Η παρουσία του παρελθόντος στην Eυρωπαϊκή μεταμοντέρνα σκέψη έρχεται να τεθεί με περισσότερο νοσταλγικούς παρά φαντασιακούς όρους από τον Leon Krier, για τον οποίο η παρουσία του παρελθόντος πρέπει να γίνει ορατή μέσα από την αντίσταση στη βιομηχανική παραγωγή και τα δεδομένα που θέτει ο σύγχρονος καπιταλισμός. Το πνεύμα της επανάστασης λέγεται για τον Krier νοσταλγία, τη νοσταλγία του να ξανακατοικήσουμε την πόλη εκεί που την άφησε η ιστορία πριν την αγγίξει ο καπιταλισμός, να ξαναχτίσουμε τα σπίτια μας με πέτρα και με ξύλο, μακρυά από τους σύγχρονους αυτοκινητοδρόμους και τις φωτεινές επιγραφές των πόλεων. Μέσα από την αρχιτεκτονική δραστηριότητα του Krier, στις αρχές της οποίαςβλέπουμε την πρότασή του για την περιοχή του Ιπποδρόμου, ενώ στη συνέχειά της οικιστικά projects μεγάλης κλίμακας στις ΗΠΑ -που, είναι μεν χτισμένα από ξύλο και πέτρα, αλλά θυμίζουν την μάλλον σκηνογραφική δομή της πόλης Seaheaven στην ταινία The Truman Show του Peter Weir- βλέπουμε την πορεία μίας νοσταλγίας για το παρελθόν που ορίζει ένα αντιφατικό παρόν.
Το δεύτερο μέρος του μαθήματος εστίασε στη μνημειοποίηση της ιστορίας, αυτή τη φορά στην περίπτωση της μεταεπαναστατικής Ελλάδας. Ποιός ορίζει την ιστορική μνήμη; Πώς τα μνημεία λειτουργούν ως υλικοί μάρτυρες της ιστορίας; Πώς χρησιμοποιούμε τα σύμβολα για να ορίσουμε την ταυτότητά μας; Τα παραπάνω ερωτήματα απαντήθηκαν μέσα από παραδείγματα προσπαθειών να οριστούν, κατά τη δεδομένη ιστορική περίοδο, θεσμοί, γεγονότα και μνημεία, όπως η θέσπιση του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους του 1821 ως μονοεθνικής, μονοφυλετικής, μονογλωσσικής οντότητας και ο ορισμός της αυθεντικότητας στα μνημεία της μετα-τουρκοκρατούμενης Ελλάδας.
Πώς επιστρέφουμε στο παρελθόν, όταν αυτό είναι από πολύ κοντά έως πολύ μακρυά μας; To τρίτο μάθημα ξεκίνησε με ένα απόσπασμα από την Κοιλιά του Αρχιτέκτονα (Τhe Belly of an Architect, 1987), μία ταινία-πραγματεία του μεταμοντέρνου σε σκηνοθεσία του Peter Greenaway και μουσική του Wim Mertens. Αφηγούμενη την ιστορία ενός Αμερικανού αρχιτέκτονα που προσπαθεί να επιστρέψει στο παρελθόν μέσα από ένα ταξίδι στην Ευρώπη του ’90, H Koιλιά του Αρχιτέκτονα διηγείται μία αφήγηση του πώς η προσπάθεια επιστροφής στο παρελθόν μπορεί να είναι γοητευτική όσο και επικίνδυνη, δημιουργική όσο και μάταιη.
Η επιστροφή αυτή, ωστόσο από μία περισσότερο κριτική σκοπιά, συζητήθηκε με αφορμή τις σύγχρονες πόλεις της δεκαετίας του 60. Τί κάνει τους κατοίκους των σύγχρονων πόλεων να δυσανασχετούν με την “ιδανική πόλη” του Bauhaus; Τί κάνει καθιστά αυτήν την πόλη μή ιδανική; Η απάντηση της μεταμοντέρνας σκέψης στο παραπάνω ερώτημα προκύπτει μέσα από την ανάπτυξη της αστικής κοινωνιολογίας και τον προβληματισμό για το πώς η πόλη μπορεί να κατοικηθεί μέσα από τη διεκδίκηση του δικαιώματος των πολιτών της σε αυτή, δικαιώματος που υπερβαίνει τις στρατηγικές των πολεοδόμων και τις χαράξεις των αρχιτεκτόνων. Ο παραπάνω προβληματισμός, με κύριο εκφραστή του τον Henri Lefebvre και το Δικαίωμα στην Πόλη (Le Droit à la ville) το 1968, συμπίπτει με μία σειρά πολιτικών, κοινωνικών και σεξουαλικών επαναστάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Το δέντρο της αμφισβήτησης ανθίζει στο Παρίσι, εναντιωνόμενο σε κάθε είδους ορθοδοξία και ενσωματώνοντας την ουτοπία μέσα στην ίδια την πόλη. Η πόλη και το περιεχόμενό της, οι λέξεις και τα πράγματα που την περιγράφουν και την αποτελούν εξετάζονται με αναφορές στην κοινωνιολογία, την πολιτική, την ψυχανάλυση και την σημειολογία.
Η ανατροπή της μοντέρνας και ταυτόχρονα παρωχημένης, “ιδανικής” και ταυτόχρονα καταπιεστικής πόλης μέσα από τους προβληματισμούς των αρχιτεκτόνων πραγματοποιείται στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου το 1972 ο Charles Jencks αναγνωρίζει το θάνατο του μοντέρνου στα συντρίμια του ανατιναγμένου -μετά από μία μακρά περίοδο υποβάθμισης και εγκατάλειψης- συγκροτήματος Pruitt-Igoe. Για τον Jencks, η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα μέσο για να διεκδικήσουμε την ταυτότητά μας, να επαναδιατυπώσουμε την ιστορία και να ανακατασκευάσουμε τους μύθους που αυτή μας δίδαξε, κατασκευάζοντας τη δική μας, μεταμοντέρνα γλώσσα.
Jean Baudrillard, Michel Foucault, Guy Debord: Τρεις εμπνευστές της αμφισβήτησης της δεκαετίας του ’60.Charles Jencks, The Language of Post-modern Architecture, 1977
Στο δεύτερο μέρος του μαθήματος, η συζήτηση για την αμφισβήτηση της ορθοδοξίας του μοντέρνου συνεχίστηκε μέσα από μία εκτενή αναφορά στο κίνημα των καταστασιακών και την επιρροή του αφενός στα πολλαπλά επίπεδα της πόλης και αφετέρου σε μία γενιά αρχιτεκτόνων που έθεσαν με νέους, ριζοσπαστικούς όρους τη σχέση ανθρώπου και αστικού περιβάλλοντος. Με την έκδοση και διάδοση της Κοινωνίας του Θεάματος (La Société du spectacle ) to 1967, βιβλίο στο οποίο ο Guy Debord επιτίθεται στην επικράτηση του θεάματος, της διαφήμισης και της κατανάλωσης στο πλαίσιο της μετα-νεωτερικής μαζικής κουλούρας, μία νέα γενιά αμφισβητιών αρχιτεκτόνων έρχεται να μιλήσει για μία νέα αστική γεωγραφία και μία σειρά από νέες αστικές συνθήκες. Aρχιτέκτονες όπως ο Cedric Price, o Ron Herron, ο Yona Friedman, ήoμάδες αρχιτεκτόνων όπως οι Archigram, oι Αrchizoom και oι Superstudio έρχονται να εισάγουν στις πόλης την έννοια της ουτοπίας, μίας ουτοπίας που παράγει σύνθετες μορφές βασιζόμενη στην επικράτηση της εξαίρεσης και στην αναίρεση των ορθολογικών νεωτερικών στεγανών.
Guy Debord, H Κοινωνία του Θεάματος (La Societe du Spectacle), 1967
Η ουτοπία μέσα από τα κολλάζ των Superstudio.
Το τρίτο μέρος του μαθήματος εστίασε σε δύο μεταμοντέρνες αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις διαφορετικής κλίμακας, την Piazza d’Italia στη Νέα Ορλεάνη του -συχνά αμφιλεγόμενου- Charles Moore και την κατοικία που σχεδίασε ο Robert Venturi για τη μητέρα του, Vanna Venturi, στο Chestnut Hill της Pennsylvania. Στα δύο αυτά έργα βλέπουμε τους δύο μεταμοντέρνους αρχιτέκτονες να διατυπώνουν νέα λεξιλόγια έκφρασης βασισμένα σε ένα κράμα εντυπωμένων εικόνων, μορφολογικών στοιχείων, -λιγότερο ή περισσότερο φαντασιακών- αρχετύπων και συνηθισμένων υλικοτεχνικών μεθόδων. Το αποτέλεσμα των μεταμοντέρνων αυτών συνθέσεων έχει στόχο είτε να να ανατρέψει τη δεδομένη αντίληψη για ένα βασικό είδος κτηρίου όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στη συλλογική συνείδηση, είτε να επαναδιατυπώσει -και ίσως ειρωνευτεί- τους μύθους που κουβαλά και φέρνει στο σήμερα η ιστορία.
Μακέτα της πρότασης για την Piazza d’Italia στη Νέα Ορλεάνη
Οι αρχιτέκτονες δεν έχουν πιά κανένα λόγο να εκφοβίζονται από την πουριτανική ηθική και γλώσσα της Μοντέρνας Σχολής. Αυτό που μου αρέσει στα αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι να είναι περισσότερο μικτά παρά “αμιγή”, συμβιβαστικά παρά “καθαρά”, πολυσήμαντα παρά “μονοσήμαντα”, αμφίβολα παρά “ξεκάθαρα”, όπως επίσης να είναι το ίδιο αντιφατικά όσο και απρόσωπα, ανιαρά όσο και “αρχιτεκτονημένα”, να διευθετούν παρά να αποκλείουν, πληθωρικά παρά απλά, παραδοσιακά όσο και νεωτεριστικά, ασυνεπή και αμφίβολα παρά ξεκάθαρα και ίσια. Από μία προφανή ενότητα προτιμώ μία συγκεχυμένη ζωτικότητα. Συμπεριλαμβάνω το ασυνεχές και διακηρύσσω το δυϊσμό.
Υποστηρίζω περισσότερο τον πλούτο του νοήματος παρά την καθαρότητά του, την έμμεση όσο και άμεση λειτουργία του. Από “το ένα ή το άλλο” προτιμώ “και το ένα, και το άλλο”, από το “μαύρο ή άσπρο” προτιμώ το “μαύρο και άσπρο”, και μερικές φορές το γκρίζο. Μια αρχιτεκτονική είναι έγκυρη όταν εκφράζεται σε πολλά επίπεδα, συνδυάζει πολλές εκδοχές και μπορεί να αναγνωρίσει και να χρησιμοποιήσει το χώρο και τα στοιχεία του με πολλούς τρόπους συγχρόνως.
Αλλά, μια αρχιτεκτονική που βασίζεται στην πολυπλοκότητα και την αντίφαση, έχει και μια ειδική υποχρέωση απέναντι στο όλο: η αλήθεια της πρέπει να εκφράζεται από τη συνολικότητά της ή, τουλάχιστον, από μία πρόθεση απλοϊκότητας. Πρέπει να εμπεριέχει τη δυσχερή ενότητα που απορρέει από συμπερίληψη παρά την εύκολη ενότητα που απορρέει από τον αποκλεισμό. Το περισσότερο δεν είναι λιγότερο (more is not less).
Mε τα λόγια αυτά, τo 1966 ο Robert Venturi ξεκινά το μανιφέστο του με τίτλο “Complexity and Contradiction in Αrchitecture” (Η Πολυπλοκότητα και η Αντίφαση στην Αρχιτεκτονική). Για τον κριτικό της αρχιτεκτονικής Vincent Scully, Η Πολυπλοκότητα και η Αντίφαση στην Αρχιτεκτονική υπήρξε το πιό σημαντικό κείμενο για την αρχιτεκτονική δημιουργία μετά το Για Μία Αρχιτεκτονική του Le Corbusier, εξοπλίζοντας τους αρχιτέκτονες και τους κριτικούς με ρεαλιστικά και αποτελεσματικά όπλα που τους οδήγησαν να αναπτύξουν έναν ευρύ και συνεκτικό διάλογο.
Η Πολυπλοκότητα και η Αντίφαση στην Αρχιτεκτονική θα αποτελέσει το αντικείμενο εστίασης του φετινού μαθήματος, με τους σπουδαστές στη θέση των σύγχρονων αρχιτεκτόνων και των κριτικών.
Το βιβλίο του Venturi είναι διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή στα αγγλικά και τα ελληνικά.
Πώς αντιλαμβανόμαστε, κρίνουμε, αποδεχόμαστε, νοηματοδοτούμε και αλλάζουμε τον κόσμο γύρω μας μέσα από τις δικές μας παραστάσεις; Τί συνιστά τη “νέα προσέγγιση” των πραγμάτων που συναντάμε στη μεταμοντέρνα σκέψη;
Στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής, τί βλέπουμε και τί καταλαβαίνουμε όταν βρισκόμαστε μπροστά από ένα κτήριο, ή όταν παρατηρούμε τα σχέδιά του; Πώς η αρχιτεκτονική δημιουργεί τους δικούς της επικοινωνιακούς κώδικες και αποδέχεται -ή απορρίπτει- την κουλτούρα της μάζας;
Το δεύτερο μάθημα ξεκίνησε με μία αναφορά-αποχαιρετισμό σε έναν από τους πατέρες της μεταμοντέρνας σκέψης, στον Ιταλό συγγραφέα, κριτικό της λογοτεχνίας και φιλόσοφο Umberto Eco. Ο Εco έφυγε πρόσφατα από τη ζωή αφήνοντάς μας ένα έργο που έθεσε και, σε μεγάλο βαθμό, απάντησε τα παραπάνω ερωτήματα. Με βιβλία όπως “Το Ανοικτό ‘Εργο” (Opera aperta, 1965) και την “Απούσα Δομή” (La Struttura Assente, 1968),ο Eco πραγματοποίησε μία εκτενή σημειολογική συνεισφορά στην αρχιτεκτονική. Το φιλοσοφικό του έργο και ταυτόχρονα το ενδιαφέρον του για τη λαϊκή κουλτούρα, που εκφράστηκε κυρίως μέσα από το λογοτεχνικό του έργο, συνέστησαν τα θεμέλια του ανερχόμενου μεταμοντέρνου κόσμου.
Umberto Eco (1932-2016)Umberto Eco, Το Ανοικτό ‘Εργο (Οpera Aperta), 1965
Η Βιβλιοθήκη ή o λαβύρινθος του οικοδομήματος. Umberto Eco, To όνομα του ρόδου (Il nome della Rosa), 1980
Το δεύτερο μέρος του μαθήματος εστίασε στον κυρίοτερο εκπρόσωπο της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής σκέψης, τον Robert Venturi. Mε το μανιφέστο του Μεταμοντέρνου “Πολυπλοκότητα και Αντίφαση στην Αρχιτεκτονική” (Complexity and Contradiction in Architecture) το 1966, o Venturi αντιμετωπίζει την αρχιτεκτονική ως έναν πυκνωτή αντιφατικών, ιερόσυλων, εικονολατρικών και εικονοκλαστικών συμβόλων που έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν και επαναπροσδιορίζονται στο παρόν των πόλεων που ζούμε. Σε αυτήν την πολύπλοκη και αντιφατική πραγματικότητα, η χυδαιότητα, η ομορφιά, οι κλίμακες, οι σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων και τα νοήματα αποτυπώνονται πάνω στην αρχιτεκτονική μορφή δημιουργώντας νέους επικοινωνιακούς κώδικες και νέα σημασιολογικά πλαίσια.
Robert Venturi (1925-)
H αντίφαση προσαρμοσμένη / Η αντίφαση αντιπαρατιθέμενη. Robert Venturi, Πολυπλοκότητα και Αντίφαση στην Αρχιτεκτονική (Complexity and Contradiction in Architecture), 1966Η ομορφιά, η ασχήμια, η διακόσμηση, τα σύμβολα και το περιεχόμενο της Μεταμοντέρνας εποχής. Robert Venturi, Learning from Las Vegas, 1972
Ιστορία & Θεωρία 6 